پویایی آب و هوا در باتلاق های عراق

زید، حاکم جیاد
زیر نظر دکتر
علی خزعل جواد

عراق عمدتاً از یک دشت هموار و کم ارتفاع تشکیل شده است که به آرامی به سمت فلات جنوب غربی که حدود 1000 متر ارتفاع دارد و رشته کوه های زاگرس شمال شرقی که ارتفاع آنها به 3000 متر می رسد تشکیل شده است. ارتفاعات در دشت تقریباً بی شکل بین النهرین یکی از ویژگی های بیشتر کشور است و از چند متر زیر سطح دریا تا حدود 400 متر بالاتر است.
منبع اصلی آب در باتلاق ها، رودخانه های دجله و فرات است که چندین شاخه اصلی آن از ایران به سمت دجله و حویزه می ریزد. از بالای دشت بین النهرین تا خلیج، رودخانه ها به آرامی خم می شوند. فقدان سرعت جریان باعث لجن شدن رودخانه ها و در نتیجه تشکیل بسترها و سواحل بالاتر از سطح دشت می شود. این باعث می شود رودخانه ها در برابر طغیان فصلی از سواحل خود و تغییر مسیر نامنظم آسیب پذیر باشند. در طول تاریخ، رودخانه ها در بسیاری از موارد منشعب شده و مسیر خود را تغییر داده اند. اعتقاد بر این است که برخی از بخش‌های عمیق‌تر مرداب‌ها (دریاچه‌ها) بستر رودخانه‌های سابق بوده‌اند که با تغییر مسیر رودخانه‌ها در بالادست، جدا شده‌اند.
به طور کلی شیب کمتر دشت بیشتر کاهش می یابد. رودهای دجله و فرات به چند شاخه تقسیم می شوند و دلتای داخلی را تشکیل می دهند. به نوبه خود، شاخه ها به شاخه های کوچکتری تقسیم می شوند که منشعب می شوند و مسیر آنها را منحرف می کنند. سدها در دشت بین النهرین بالایی کوچکتر و پایین تر هستند، آب های زیرزمینی به سطح نزدیک تر هستند و شیب های شیب های بین کانال ها به باتلاق تبدیل می شوند.
با عبور از دلتا، آب به مناطق باتلاقی و دریاچه ها می ریزد، جایی که زمین صاف است. در این نقطه، آب های زیرزمینی با آب های سطحی تلاقی می کنند و آب های زیرزمینی منفجر می شوند و حوضچه هایی را تشکیل می دهند.
هسته باتلاق ها در اطراف محل تلاقی رودخانه های دجله و فرات قرار دارد. معمولاً به سه منطقه اصلی تقسیم می شود: باتلاق حمار، جنوب رود فرات. باتلاق های مرکزی (قرنا) بین رودهای دجله و فرات. و باتلاق حویزه در شرق رود دجله.
از لحاظ تاریخی، مرداب‌ها مجموعه‌ای از حوضه‌های آبریز مردابی و دریاچه‌های تقریباً به هم پیوسته را تشکیل می‌دادند که به یکدیگر می‌ریختند. در دوره‌های سیلاب‌های شدید، مناطق وسیعی از بیابان زیر آب غوطه‌ور می‌شود. در نتیجه، برخی از واحدهای مردابی که قبلاً مجزا از هم بودند با هم ادغام شدند و حوضه های تالاب بزرگتری را تشکیل دادند. حوضه آبخیز تالاب خود از موزاییکی از باتلاق‌های چند ساله و فصلی، دریاچه‌های کم عمق و عمیق و پهنه‌های گلی تشکیل شده بود که در دوره‌هایی که سطح آب بالا بود، مرتباً سیلاب می‌شدند.
همچنین در پایین دست، رودهای دجله و فرات به هم می رسند و رودخانه شط العرب را تشکیل می دهند که به خلیج عربی می ریزد و بنابراین تحت تأثیر جزر و مد قرار می گیرد.